Bildung en Wetenschap
Waardengedreven
Hoofd en Hart
Nieuwe Comenius deelnemers weten vaak wel dat de historische figuur Jan Amos Komenský (Latijnse naam Comenius) ‘iets met onderwijs’ te maken heeft. Maar vaak zijn ze niet bekend met de precieze waarden en onderwijsperspectieven die hij schreef en hoe actueel deze vandaag de dag nog steeds zijn. Zoals bijvoorbeeld wijsheden over politieke vluchtelingen, religieuze conflicten, een verdeeld Europa en mensenrechten die onder druk staan.
Corey Andrews is zeker geen vluchteling, maar net als Comenius verliet hij zijn thuisland via Arkansas en Boston, om zijn academische carrière vorm te geven in Amsterdam. Voor zijn huidige promotieonderzoek verdiept hij zich in Comenius’ brieven en pansophische verhandelingen. Let wel – de originele brieven en verhandelingen – die Comenius in het Latijn schreef en alleen ondertekende met de letter ‘C’. Uit Corey’s dagelijkse opgravingen borrelden vele gouden Comeniuswijsheden op. Een aantal van zijn ontdekkingen deelt Corey hieronder.
‘We zijn allemaal burgers van één wereld, hetzelfde bloed stroomt door onze aderen. Iemand haten omdat hij in een ander land geboren is, omdat hij een andere taal spreekt, of omdat hij een andere mening heeft over wat dan ook, is een grote dwaasheid. Hou op, ik smeek u, want we zijn allemaal even menselijk… Laten we één doel voor ogen houden: het welzijn van de mensheid; en laten we alle egoïsme opzij zetten dat taal, nationaliteit of religie betreft.’ *
Deze toon van tolerantie en universeel begrip doordrenkt het hele denken van Comenius. Gebaseerd op mijn onderzoek naar de ideeën van Comenius voor mijn proefschrift, overdrijf ik niet als ik zeg hoe vaak ik dit soort tolerantie, deze vooruitstrevendheid, laten we zeggen, deze moderne manier van denken tegenkom, zoals geïllustreerd in bovenstaand citaat. Daarom heeft de man Comenius ons nog steeds veel te leren. Hetgeen ook duidelijk naar voren komt bij het lezen van het Comeniaanse corpus, is dat hij een man met kosmische ambitie was. Voor iemand die alle reden had om zelfmedelijden te voelen – en hoewel hij op zijn lauweren kon rusten – bleef hij volharden in zijn ‘pansofische’ visie om universele harmonie en onderwijs tussen verschillende volkeren te bewerkstelligen.
En de tegenslagen waren legio: in 1604 overlijden zijn beide ouders – hij is dan twaalf jaar oud. In 1621 sterven zijn vrouw en beide zonen aan de Zwarte Dood. Twee jaar later, in 1623, verbranden zijn bibliotheek, persoonlijke papieren en manuscripten – al zijn werk is verloren. Op dit meest hopeloze moment voltooit Comenius zijn literaire utopische meesterwerk, het Labyrint van de Wereld en het Paradijs van het Hart – een distillatie van zijn ontevredenheid over wereldse zorgen en zijn centrale stelling dat het hart de enige weg naar verlossing biedt. Vijf jaar later, in 1628, worden hij en zijn Moravische broeders verbannen uit hun geliefde vaderland, ze mochten nooit meer terugkeren.
Wat mij steeds weer opvalt als ik zijn brieven doorlees, is hoe toegewijd Comenius was aan de hervorming van het onderwijs en de opzet van zijn programma om een tijdperk van universele verlichting in te luiden. Hij noemde zijn systeem ‘pansophia’, dat ‘universele wijsheid’ betekent. Dit idee resoneerde sterk met de tijdgeest van de Nederlandse republiek in het algemeen en in het bijzonder met zijn begunstigers tijdens zijn verblijf in Amsterdam: de familie De Geer. Voor ons vandaag de dag lijken de centrale grondbeginselen van het pansofische programma vanzelfsprekend; bij nadere analyse wordt echter duidelijk dat in grotedelen van de wereld zelfs tot op de dag van vandaag niet aan deze grondbeginselen of fundamentele mensenrechten wordt voldaan.
‘Alles onderwijzen aan iedereen’ was de leidende gedachte achter dit principe. Comenius stelde dat iedereen een onvervreemdbaar recht had op onderwijs van hoge kwaliteit, ongeacht sociale status,geslacht of achtergrond. Hij stelde zich universele gemengde scholen voor, met verplicht onderwijs voor meisjes en ook vrouwen in onderwijsfuncties. Deze ideeën werden later (en zijn nog steeds) een centraal principe van het moderne Westerse onderwijs.
Het ‘belichamen van kennis’ stond ook centraal in Comenius’ pansofische visie. Hij geloofde sterk in ervaringsleren; dat wil zeggen dat hij vond dat onderwijs niet iets was dat alleen beperkt was tot het verstand of intellect, maar kon worden geabsorbeerd door het hele wezen van de student. Leren door te doen helpt mensen om concepten beter te begrijpen. Dit had vooral grote gevolgen voor Comenius’ ideeën over taalonderwijs.
Wij ‘modernen’ vinden het vaak vanzelfsprekend dat meertaligheid veel voordelen heeft. Comenius wist dit al en de verhandelingen die hij schreef over taalonderwijs maakten van hem een soort beroemdheid in zijn eigen tijd. Zijn eerste verhandeling over taal werd tijdens zijn leven in zo’n vijftien talen gepubliceerd, zelfs in het Mongools! Comenius wist dat meertaligheid leidde tot betere cognitieve vaardigheden, betere communicatie en een groter cultureel bewustzijn. Eén van zijn baanbrekende ideeën (die nu misschien voor de hand liggend lijken) is dat hij altijd een woord associeerde met een ding in de wereld (zelfstandige naamwoorden) en dat hij ook afbeeldingen gebruikte van activiteiten die men in het dagelijks leven waarschijnlijk tegenkwam. Dit leidde ook tot het besef dat beelden op een zeer nuttige manier in het onderwijs konden worden gebruikt.
Zijn pedagogische methode was daarom zeer intuïtief. Comenius ging bijvoorbeeld graag naar havens om naar de havenarbeiders te luisteren die elkaar toeschreeuwden terwijl schepen uit verschillende landen binnenkwamen – de havenarbeiders hadden een goed begrip van de taal van de straat, dat wil zeggen het universele jargon van veel culturele dialecten. Comenius realiseerde zich dat als we iedereen willen onderwijzen, we de taal moeten instrueren, ontwikkelen en spreken die mensen in hun dagelijks leven gebruiken.
Hoewel Comenius na zijn ballingschap een extreem eenzaam bestaan leidde, droeg dit alleen maar bij aan de diepgang van zijn overpeinzingen over het belang van samenwerking met anderen. Comenius wist dat samenwerkend onderwijs mensen helpt om te leren met elkaar te werken, geduld te hebben voor het andere standpunt, ideeën te delen en zich te verenigen in gedeelde waarden om gemeenschappelijke doelen te bereiken.
Misschien wel het belangrijkste is dat Comenius vond dat onderwijs moet worden afgestemd op de behoeften en bovenal op de natuurlijke interesses van het kind. Zelfs 450 jaar later zouden scholen nog zoveel meer kunnen doen in het aanpassen van hun curricula om leerlingen te inspireren en een gevoel van verwondering bij te brengen, in plaats van de nog vaak gebruikte ‘lopende band fabriek’-stijl van onderwijs.
De etymologie van educatie betekent ‘naar buiten brengen’ en Comenius, net als Socrates voor hem, wist – als een student wordt onderwezen, is het niet de student die vragen stelt aan de leraar, maar de leraar die vragen stelt aan de student. Zo was Socrates in staat om correcte antwoorden af te leiden uit geometrische vragen aan de bediende in Plato’s dialoog Meno – niet omdat de bediende expliciete kennis had van geometrie, maar omdat Socrates de juiste vragen stelde. Comenius roept ons op om de juiste vragen te stellen. Deze nadruk op de Socratische dialoog is fundamenteel voor Comenius’ wereldbeeld van onderwijs.
Concluderend kan gezegd worden dat Comenius’ ideeën, zoals gebruikelijk bij grondleggers die eens in de duizend jaar opstaan, in de meeste moderne onderwijsparadigma’s zijn binnen gesijpeld – en vaker wel dan niet – zonder bewust idee of waardering voor waar ze vandaan komen. De ideeën van Comenius zijn absoluut cruciaal voor het opleiden van volgende generaties studenten die kritisch moeten kunnen denken en navigeren in de complexe, verwarrende wereld om hen heen. Zijn nalatenschap moet daarom herdacht worden en zijn ideeën blijvend onder de loep genomen worden. Dit is waar de verantwoordelijkheid voor ons allemaal om de hoek komt kijken, als leerkrachten, ouders en leiders (van wat dan ook), om ‘op de kleinste details te letten!’
Tenslotte moeten wij ook niet vergeten dat Comenius, zelfs na het doorstaan van de vele tragedies in zijn leven, een hoeveelheid werk achterliet waar toekomstige generaties zich door kunnen laten inspireren. Het meeste daarvan werd voltooid terwijl hij een verbannen vluchteling was uit het door oorlog verscheurde Midden- en Oost-Europa, ver van zijn thuisland, zijn moedertaal, zijn volk – het is een actueel verhaal dat Comenius ons biedt! De nalatenschap van Comenius ligt in de realisatie dat ook wij de tragedies en tegenslagen van ons leven kunnen overwinnen, ongeacht de ernst ervan, echt of denkbeeldig – het schuilt in het idee dat zijn onwankelbare aard in elk van onze levens kan worden geïntegreerd en dat zijn pansophia nog steeds een universele sleutel tot onze respectievelijke labyrinten kan bieden.
*Comenius, Lux in Tenebris (Licht in de duisternis), 1657.
Na vijf jaar bij de Amerikaanse luchtmacht te hebben gediend, begon Corey Andrews (1991) aan een universitaire opleiding aan de Universiteit van Massachusetts in Boston, waar hij cum laude een bachelor in Biologische Antropologie en Godsdienstwetenschappen behaalde. In 2021 voltooide hij cum laude een Master in Theologie en Religiewetenschappen, met als specialisatie Westerse Esoterie aan de Universiteit van Amsterdam. In 2022 begon Corey aan een promotieproject aan de Universiteit van Amsterdam dat gericht is op de intellectuele geschiedenis en symboliek van pansophia, een esoterische christelijke stroming in de zeventiende-eeuwse boekencultuur. Daarnaast werkt hij in het onderzoeksteam van de Stichting Bibliotheca Philosophica Hermetica.
Corey is verbonden aan de Comenius Genootschap Denk-Tank, waarin hij als vertegenwoordiger van de nieuwe generatie zijn ideeën deelt met betrekking tot het bouwen van een waardevolle, internationale community.
Deze tekst verscheen eerder als Lecture Spirituelle.
Verder praten over dit artikel? Neem contact op met Team Leiderschapsontwikkeling via 033 – 422 99 29 of mail naar info@comeniusleergang.nl.
Meteen een telefonische kennismaking inplannen kan hier.
