Praktische wijsheid in een overgereguleerde wereld

Een boeksignalement door Erik Boers

Barry Schwartz & Kenneth Sharpe: Practical Wisdom; the right way to do the right thing (Riverhead Books, New York, 2010, 324 pgs.)

“We raken steeds meer teleurgesteld in de instituties waarvan we afhankelijk zijn. Om de toestand te verbeteren grijpen we voortdurend naar dezelfde middelen: ten eerste regels en administratieve procedures om het overzicht te houden en er zeker van te zijn dat mensen doen wat ze moeten doen, ten tweede allerlei prikkels om degenen extra te belonen die de doelstellingen halen en zelfs overschrijden. Stok en wortel. Maar regels en prikkels zijn niet toereikend. Ze laten buiten beschouwing wat Aristoteles ‘praktische wijsheid’ noemde (phronèsis).”

Aan regels heb je niet genoeg om zorgvuldig te handelen als professional: situaties moeten geduid, regels geïnterpreteerd. Vaak moeten regels naar de hand worden gezet. Niet alles kun je namelijk langs een lat leggen. Aristoteles komt met het volgende beeld: iemand die elke beslissing probeert te nemen door zich te beroepen op een vooraf gegeven algemene regel, waar hij strak en onveranderlijk aan vasthoudt, is te vergelijken met een bouwmeester die een onbuigbare duimstok wil hanteren voor de ingewikkelde welvingen van een gecanneleerde zuil. Een goede bouwmeester neemt echter de maat het buigzame loden meetlint ‘dat zich kromt naar het profiel van de steen’. (Ethica Nicomachea VI, 1137b).

De auteurs laten zien hoe regels en prikkels de kwaliteit van onze instituties ondermijnen. In het onderwijs, bijvoorbeeld, staat doorstroom voorop. De leerkracht dient daarom drie groepen te onderscheiden in de klas: de leerlingen die het nooit leren, de leerlingen die het sowieso wel leren en de groep die het mogelijkerwijs onder de knie kan krijgen. Aandacht dient enkel aan deze laatste groep te worden besteed. En bij de brandweer zijn de richtlijnen bij bosbranden uitgebreid van een basis viertal naar 48 instructies, met als gevolg dat de overlevingskansen van brandweermensen dramatisch daalden. De auteurs tonen ook hoe regels naar de hand kunnen worden gezet: een ziekenhuisschoonmaker die voor de tweede keer een kamer onder handen neemt om een overbezorgde vader gerust te stellen; een rechter die een minimale hechtenis oplegt, inclusief het recht om buiten de gevangenis te werken, zodat de veroordeelde na afloop zijn maatschappelijk leven weer snel op kan pakken.

“Practical Wisdom” is een zeer toegankelijk boek over het belang van praktische wijsheid in een wereld vol regels en sancties. Aanvullend op het boek kan gemeld worden dat we niet enkel hoeven te hopen op de wilskracht van een enkeling om overregulering het hoofd te bieden. Iedereen kan zichzelf bekwamen in het juist duiden van de situatie en het gepast hanteren van regelgeving. Het voeren van Socratische Gesprekken is bij uitstek de oefening die bijdraagt aan het ontwikkelen van een brede blik, van zorgvuldige oordeelsvorming en van praktische wijsheid.

Overigens: ons woord regel komt van het Latijnse woord ‘regula’: lat, lineaal, richtsnoer. Dat woord is te herleiden tot het werkwoord ‘regere’: richten, leiden, besturen. Die volgorde moeten we niet omdraaien: eerst nadenken waar de regels op gericht zijn, voordat we ze gaan toepassen!

Voor belangstellenden: Barry Schwartz vat de kern samen in een informele TED lezing.