Publicist en hoogleraar Paul Scheffer is voor twee jaar aangesteld als ‘writer in residence’ bij Comenius. Scheffer schrijft aan een publicatie over de waardengemeenschap van Europa, met als werktitel A moral geography of Europe. In zijn studie komen vragen aan de orde hoe waarden als rechtsgelijkheid of vrijheid van godsdienst op uiteenlopende plekken in Europa worden beleefd en gerealiseerd. Begrijpen we aan de veilige kant van het continent wel voldoende hoe naar Europa wordt gekeken in Warschau, Helsinki, Rome of Brussel?

In samenwerking met de European Values Leadership Course van Comenius, waarbij hij nauw is betrokken, gaat Scheffer op zoek naar de plekken waar de Europese waarden vorm krijgen en onder druk staan: welke verschillen zijn er bijvoorbeeld wat betreft belastingmoraal of hoe wordt omgegaan met de spanning tussen veiligheid en vrijheid of wat zijn de opvattingen over het klimaat en natuurbehoud? En hoe werken deze door in het leiderschap van politici en bestuurders? Zo ontstaat een beeld van Europa dat verder reikt dan de actualiteit.

Een eerste, korte verkenning is hieronder te lezen.

Europa: een waardengemeenschap onder druk

Waar iedereen het over eens lijkt, is dat de Europese Unie meer veiligheidspolitieke verantwoordelijkheid moet dragen. We horen dat het tijd is om afscheid te nemen van een ‘geopolitieke vakantie’. Daar valt weinig op af te dingen, maar dat idee roept wel een paar vragen op. Het is immers duidelijk waarom de lidstaten als Zweden en Finland onderdeel willen worden van de NAVO? Zeker na de Brexit is Europese veiligheid zonder betrokkenheid van de militaire machten Amerika en Groot-Brittannië moeilijk denkbaar – alle bezweringen van ‘strategische autonomie’ in Europa ten spijt.

Dat wil niet zeggen dat we geen stappen vooruit kunnen zetten om een veiligheidsgemeenschap te worden, om te beginnen door te begrijpen dat we, na de opheffing van de binnengrenzen, een gemeenschappelijke buitengrens hebben. En laten we eens beginnen om de politieke kant van de economische afhankelijkheden ten opzichte van China beter te doorgronden. Daar ligt al een heel terrein van veiligheidspolitiek voordat we grote vergezichten omarmen als een Europese legermacht.

Machtspolitieke keuzes
De aarzelingen in Europese kring om resoluut de kant van de macht te kiezen zijn begrijpelijk, want zo’n keuze zet de moraal onder druk. Anders gezegd: wanneer Europa een veiligheidsgemeenschap wil worden, moet het goed nadenken over de waardengemeenschap die het ook wil zijn. De oorlog in Oekraïne laat zien dat een Unie zonder mogelijkheden tot machtsuitoefening verliest aan morele zeggingskracht, maar tegelijk laat die oorlog zien dat er ook wrijvingen tussen beide ambities kunnen ontstaan.

Machtspolitieke keuzes zetten de waardengemeenschap onder druk. Een paar voorbeelden: de zorgen over de rechtstaat in Polen worden even niet op de voorgrond geplaatst nu het land 2,5 miljoen vluchtelingen opvangt. Of de keuze om energiezaken te doen met landen als Qatar en Saudi-Arabië om de afhankelijkheid van Rusland te verminderen. Op die manier ruilen we het ene autoritaire regime in tegen het andere: Bin Salman is niet meer de ‘paria’ die hij even was na de moord op de dissidente Jamal Kashoggi. Met zorg om mensenrechten heeft het allemaal weinig te maken.

Macht of morele overwegingen
We ontkomen er niet aan om over de rechtsstaat te blijven spreken. Wie anderen waarden wil voorhouden moet zichzelf aan die waarden willen meten. En dan zijn de tegenstrijdigheden al te duidelijk: we spreken veel over de NAVO maar hoe rechtvaardigen we de aanwezigheid van een steeds autocratischer Turkije? Met dat land worden nu compromissen gesloten om het ‘nee’ van Erdogan te omzeilen tegen uitbreiding met Finland en Zweden. Toch vooral met argumenten die raken aan macht, niet met morele overwegingen.

Niet alleen botsen de ambities om een waardengemeenschap en een veiligheidsgemeenschap te willen zijn soms met elkaar. Het is ook de vraag hoe groot de normatieve verschillen zijn tussen en binnen de lidstaten van deze Unie, vooral die tussen Oost en West. De recente editie van de Atlas of European Values documenteert deze verschillen. Vooral waar het gaat om kwesties die raken aan gezin en seksualiteit lopen de opvattingen nogal uiteen, maar ook wat betreft de omgang met migranten en vluchtelingen zien we heel verschillende reacties.

Een onderzoek dat gebaseerd is op deze atlas concludeert dat de ontwikkelingen wat betreft de waarden in Europa gedifferentieerd zijn. Zo worden drie kernwaarden wat betreft de politieke cultuur omschreven. Wat betreft ‘gelijkheid’ groeien landen naar elkaar toe, op de dimensie van ‘kosmopolitisme’ is er niet veel verandering en vooral op het terrein van ‘individuele autonomie’ – waarbij het gaat om gezin en seksualiteit – groeien landen verder uiteen. Deze normatieve divergentie laat zich niet eenvoudig wegredeneren, zoals we wel zien in landen als Polen en Hongarije.

De uitdaging van Europa
Dat is dus de uitdaging waar Europa voor staat: hoe kunnen we de ‘eenheid in verscheidenheid’ van deze waardengemeenschap tot haar recht laten komen? Wat zijn de grenzen van het streven naar tolerantie? En hoe verhouden de ambitie om een waardengemeenschap en een veiligheidsgemeenschap te willen zich tot elkaar? Waar liggen de grenzen van dat streven naar macht?

De Unie is een permanente oefening in compromisvorming. Waar conflicten vroeger op het slagveld werden beslecht gebeurt dat nu aan de vergadertafel. Juist omdat zorg voor geopolitiek aan de Amerikanen was toevertrouwd kon worden gewerkt aan een gemeenschappelijke markt en het opheffen van de binnengrenzen. De grote vraag is of deze Unie de blootstelling van de woelingen van de wereldpolitiek wel aan kan.

De mentale kaart van Europa verandert: het Oosten en het Zuiden, de regio’s van onrust en verschuiving, dienen zich nadrukkelijker aan. Daarvan kunnen we ons niet afsluiten, integendeel: door deze landen van ons af te duwen trekken we de onrust dichter naar ons toe. Zo gezien lijkt de wereld die ons omgeeft in weinig meer op de verwachtingen van de euforische dagen na de val van de Muur. Dat is geen reden tot gelatenheid, meer een uitnodiging tot duurzame betrokkenheid.

Biografie:
Paul Scheffer (1954) houdt zich al veertig jaar intensief bezig met Europa, onder meer als hoogleraar Europese Studies aan de universiteit van Tilburg. Eerder was hij correspondent in Parijs en Warschau. Verder was hij als programmamaker bij de VPRO verantwoordelijk voor series als Wachten op de barbaren: grenzen van Europa (1995). Aan de Universiteit van Amsterdam bekleedde Scheffer de leerstoel Grootstedelijke problematiek. Sinds 1990 schrijft hij voor NRC Handelsblad.

Paul Scheffer schreef meerdere studies over Europa, waaronder Een tevreden natie: Nederland in Europa (1988), Machtsverschil en rechtsgelijkheid in de Europese Unie (1995), De greep naar eeuwige vrede: hoe weerbaar is de democratie in Europa? (2000) en De vorm van vrijheid (2018).

Onlangs is hij benoemd tot lid van de staatscommissie demografische ontwikkelingen 2050.

Eerder verscheen deze tekst als Lecture Spirituelle.

Verder praten over dit artikel? Neem contact op met Team Leiderschapsontwikkeling via 033 – 422 99 29 of mail naar info@comeniusleergang.nl.

Advies gesprek inplannen

Heeft u vragen en wilt u graag terug worden gebeld door een van onze adviseurs?