Bildung en Wetenschap
Waardengedreven
Hoofd en Hart
In de Comenius Leergangen wordt stelselmatig aandacht besteed aan het (her)ijken van het eigen moreel kompas, een onontbeerlijke houvast voor leiderschap. Daarbij maken we nogal eens gebruik van de kardinale deugden: moed, maat, wijsheid en rechtvaardigheid. Deze deugden bieden houvast bij lastige keuzes. Voortdurend dien je je als leidinggevende af te vragen: welk lef heb ik hier op te brengen? (moed); welk verlangen heb ik los te laten? (maat); wat heb ik onder ogen te zien? (wijsheid) en hoe doe ik recht aan alle betrokkenen? (rechtvaardigheid). Maar naast het raadplegen van de wijsgerige ethiek, zouden we ook eens te rade kunnen gaan bij moreel psychologisch onderzoek. Welke waarden hangen mensen aan, verspreid over alle culturen en samenlevingen? En hoe komt dat?
Dergelijk onderzoek wordt gedaan met behulp van beladen verhalen of opdrachten, zoals deze: Stel dat je gevraagd wordt onderstaande activiteiten uit te voeren. Wat zou je reactie zijn?
1a. Steek een steriele injectienaald in je eigen arm.
1b. Steek een steriele injectienaald in de arm van een willekeurig kind dat je tegenkomt.
2a. Accepteer de grote Qled tv die een vriend je wil geven. Je weet dat hij deze televisie onlangs via de loterij heeft gewonnen.
2b. Accepteer de grote Qled tv die een vriend je wil geven. Je weet dat hij deze televisie heeft gekregen van een schimmige vriend, die ooit terecht stond voor het leegroven van vrachtwagens.
3a. Zeg iets kritisch over je eigen land (waar je ook echt achter staat), terwijl je anoniem belt met een radioprogramma in je eigen land.
3b. Zeg iets kritisch over je eigen land (waar je ook echt achter staat), terwijl je anoniem belt met een radioprogramma in een ander land.
4a. Sla een vriend in zijn gezicht (met zijn toestemming) als onderdeel van een workshop.
4b. Sla je eigen vader in zijn gezicht (met zijn toestemming) als onderdeel van een workshop.
5a. Woon een kort experimenteel theaterstuk bij waarin de acteurs zich dertig minuten gedragen als dwazen, door onder andere eenvoudige rekensommen op te lossen en herhaaldelijk op het toneel te vallen.
5b. Woon een kort experimenteel theaterstuk bij waarin de acteurs zich dertig minuten gedragen als dieren door onder andere naakt rond te kruipen in het vuil en apengeluiden te maken.
Waarschijnlijk ervaar je een verschil per variant in de opdracht. Waar komt dat verschil vandaan? Aan de buitenkant ziet de handeling er ongeveer hetzelfde uit, maar aan de binnenkant kun je een bezwaar voelen, een moreel bezwaar. Dat heeft te maken met een vijftal morele intuïties die de mens heeft ontwikkeld in de loop van de evolutie: Zorgzaamheid (een onwetend kind pijn doen), gelijkwaardigheid (profiteren van een onrechtmatig verlies van een ander), trouw (kritiek op je eigen groep tegenover buitenstaanders), eerbied (je vader niet respecteren) en zuiverheid (handelen op een manier die jezelf verlaagt als mens). Deze morele intuïties zijn diep ingesleten reactiepatronen vanwege de noodzaak om:
a) kwetsbare nakomelingen te beschermen (zorgzaamheid versus leed);
b) samen te werken met anderen zonder te worden uitgebuit/onderdrukt (gelijkwaardigheid versus onrecht);
c) coalities te vormen en te onderhouden (trouw versus verraad);
d) relaties te vormen en te onderhouden binnen sociale hiërarchieën (eerbied versus ontwrichting);
e) te overleven in een wereld vol parasieten en pathogenen (zuiverheid versus ontaarding).
Het scala aan intuïties is ongelijk verdeeld over de mensen, over de samenlevingen. De behoeften en uitdagingen van mensen zijn namelijk erg variabel en samenlevingen zijn complexe systemen met eigen dynamieken. Daarom zal de hiërarchie in bovenstaande intuïties in de ene cultuur anders zijn dan in de andere. In sommige culturen staan ‘zuiverheid’ en ‘eerbied’ hoger aangeschreven dan in andere. Maar ook binnen eenzelfde samenleving – bijvoorbeeld in Nederland – bestaan er verschillen tussen bevolkingsgroepen, zie de spreiding over het politieke spectrum in de recente verkiezingen. De bovenste twee waarden ‘zorgzaamheid’ en ‘gelijkwaardigheid’ staan hoog in het vaandel bij progressief/links. De laatste drie vooral bij conservatief/rechts: orde & nationalistische eenheid.
Moreel leiderschap vraagt een open oog voor deze verschillen, gekoppeld aan het vermogen om boven de eigen intuïties uit te stijgen.
Bron:
Jonathan Haidt: “The Righteous Mind; why good people are divided by politics and religion” (Penguin, 2012)
“Het rechtvaardigheidsgevoel; waarom wij niet allemaal hetzelfde denken over politiek en moraal” (ten have, 2021)
Erik Boers (1960) specialiseerde zich, na zijn studie wijsbegeerte, op het grensvlak van filosofie en organisaties. Hij begeleidt gewetensvolle gesprekken in en rond organisaties. Binnen de Comenius Leergangen verzorgt hij al jarenlang het onderdeel Socratisch Gesprek. Bij Comenius heeft hij als hoofdtaken: programmaontwikkeling, reflectie in de leergangen, coördinatie moderatoren en socratisch beraad.
Erik Boers
Comenius voert gewetensvolle gesprekken in leergangen, maar eveneens in teams en organisaties. Niet alleen voor de top, maar ook en juist breder: verticaal, de onderlinge verbinding versterkend, herstellend en verdiepend. Een kleine interventie kan al grote impact hebben. Verder praten over hoe Comenius als klankbord voor uw organisatie kan fungeren kan met Martijn Mandey, Manager Maatwerk & Incompany via mandey@comeniusleergang.nl of 033 – 422 99 29.
Dit artikel verscheen eerder als Lecture Spirituelle voor het Comenius Genootschap.
