In een gesprek met Eric Koenen, begeleider van raden van bestuur in samenwerkings- en transitievraagstukken en auteur, zijn kunst en verbeeldingskracht nooit ver weg. Beide bewezen hem zowel in zijn werkende leven als ook privé goede diensten. Hij kan er mooie verhalen over vertellen. Bijvoorbeeld over hoe zelfs de meest behoudende bestuurders – met zachte hand daartoe gedwongen door Koenen – via kunst tot belangrijke inzichten kwamen. Niet voor niets noemt hij kunst “de sluiproute naar de ziel”. Claudia Klerkx van Comenius Leergangen sprak met Koenen over kunst als instrument in leiderschap.

Eric Koenen is moderator van de leergangen Wijsheid in Leiderschap en Verbeeldingskracht van Comenius Leergangen. Naar goed gebruik delen deelnemers aan Comenius Leergangen op de eerste avond belangrijke momenten in hun leven met elkaar, in zogenaamde sleutelgesprekken: momenten die later van groot belang bleken. Zelf kent Koenen daar ook een aantal van. Zo zat hij op een lagere school waar een streng regime heerste. Op een kwade dag was hij er getuige van dat een vriendje van hem – verdronken – uit een kanaal in de buurt werd gehaald. Van weeromstuit werd hij bang voor water, wat duidelijk werd tijdens het schoolzwemmen. Zijn onderwijzer zette hem op de tafel, lachte hem uit en liet de klas meelachen. Een sleutelmoment, volgens Koenen: “Op dat moment in die klas stond de vechter in mij op en besloot ik dat dit soort machtsvertoon me nooit meer zou overkomen. De beelden van die lagere school herinner ik me als zwart wit. Maar als er iets naars gebeurde, pakte ik mijn fiets en dan ging in naar Eindhoven, naar het Van Abbemuseum. Daar was kleur. Kunst als een manier om uit een verstikkende situatie te komen, kunst als troost en als middel om me niet klein te laten krijgen.”

Verbeeldingskracht voedt verlangen

Al vroeg ontwikkelde Eric Koenen een enorm geloof in de kracht van verbeelding. Niet alleen als uitvlucht, maar ook als richtingbepaler. “Als je je kunt voorstellen waar je naartoe wilt, dan voed je het verlangen en dat genereert de energie om daar te komen.” Als voorbeeld vertelt hij hoe hij hiermee eens experimenteerde, bij een strategiemiddag met een groep directeuren van een bedrijf. “Ik verdeelde de groep in twee: de ene groep moest zich inbeelden te vertrekken bij het huidige bedrijf en binnen een jaar terug te keren in die markt als stevige concurrent. Groep twee moest zich inbeelden dat er een levensbedreigende partij zou toetreden tot de markt. Aan het eind van de middag kwam groep één met een ongelofelijk innovatieve strategie, terwijl groep twee met een puur defensieve kwam. Terugdenkend wakkerde ik bij groep één het verlangen aan en daagde ik ze uit om dat te verbeelden, terwijl bij groep twee veel meer vanuit angst werd gedacht. In 30 seconden kun je dus blijkbaar iets aanzetten dat grote gevolgen kan hebben. Zo belangrijk is verbeeldingskracht.”

In contact blijven met je tegenkrachten

Naast het belang van verbeeldingskracht ontwikkelde Koenen ook al vroeg in zijn leven een ander inzicht, namelijk dat je altijd in contact moet blijven met je omgeving en ook met je tegenkrachten. Koenen: “Een kind kan dat nog niet, maar er valt veel te leren als je kijkt naar wat de onderwijzer en mijn medeleerlingen in mijn klas destijds moet hebben bewogen. Als je in contact blijft, dan kun je invloed hebben en als je je gedragsrepertoire ontwikkelt, dan kun je per moment kiezen wat je strategie zou moeten zijn.”

Wat dat kan opleveren merkte Koenen toen hij eind jaren ’70 ging studeren in Nijmegen. Het was de tijd van de krakersrellen. De universiteit was bezet en studenten kwamen op voor óf tegen de sloop van huizen voor een parkeergarage. De situatie liep uit de hand en de ME werd ingezet. In het heetst van de strijd stond Koenen ineens oog in oog met een oude vriend van hem. Koenen als vermeende relschopper en zijn vriend als ME’er. “Over dat moment hebben we het later nog vaak gehad. We stonden toen tegenover elkaar, maar ineens was daar een moment van contact. Een bizarre situatie. Toen we daar later over spraken, vertelde hij me dat ME’ers in de bus op weg naar zo’n oproer in feite doodsbang zijn. In die bus zitten geen ramen, je bent met vijftien man en dan staan daar, als die klep opengaat, een paar honderd man. Je ruikt het angstzweet. Daar was ik mij uiteraard niet van bewust. Maar wat hij van míjn kant niet wist, was dat ik in feite niet bij de relschoppers hoorde. Die kwamen namelijk uit Amsterdam en trokken de stenen uit de straat. Het groepje waar ik toe behoorde wilde dat niet en was juist bezig die stenen terug te leggen. Door naar het verhaal van de ander te luisteren en ons daarin te verdiepen, ontstond uiteindelijk weer verbinding.”

Sluiproute naar de ziel

Een van de meest bepalende momenten in zijn leven was het overlijden van zijn zoontje van bijna één jaar oud. Koenen: “Een hartafwijking die door een speling van het lot was ontstaan. Op zo’n moment realiseer je je, dat niet alles maakbaar is en dat je een vorm moet vinden om hiermee om te gaan. Ik herinner me uit die tijd een klein gebaar, dat voor mij een leven lang betekenis heeft gekregen. Toen mijn zoontje was overleden en ik terugkwam bij zijn bedje, lag daar een gedicht van Ida Gerhardt, neergelegd door een verpleegkundige. Ook weer een kunstvorm dus. Een die alles stil doet vallen en een onderstroom raakt, waardoor je bij je diepere gevoel kunt komen en dat in de ogen kunt kijken. Zo is kunst de sluiproute naar de ziel. Soms kun je iets nog geen taal geven en dat wordt dan aangeraakt door literatuur, poëzie, beeldende kunst.”

Geïnspireerd door Koenen start Comenius Leergangen een nieuwe leergang waarin verbeeldingskracht een hoofdrol speelt, met Koenen als moderator. Beeldende kunst is daarin het instrument om onderstromen in organisaties en leiderschap te verkennen en je daartoe te verhouden. Eric Koenen: “Mooi initiatief, omdat het begrijpen van onderstromen in organisaties essentieel is voor succes en of je transformaties voor elkaar krijgt. Wat speelt zich daarin af? Als je daar nog geen woorden aan kunt geven, dan misschien al wel beelden. Kunst dus. Daar zitten in mijn ogen ook de knoppen om werkelijk vernieuwing en verandering voor elkaar te krijgen.” Voor Koenen is dit misschien zijn tweede natuur geworden, maar dat geldt niet voor anderen. Koenen: “Totdat je het beleefd hebt! Ik had eens een strategiemiddag met de top van een bank in België. Tijdens het voorgesprek had ik aan de – traditionele – Vlaamse bestuurder gevraagd om zijn verhaal voor de groep aan de hand van een beeld te houden. Hij was terughoudend, maar koos uiteindelijk een beeld van Escher, namelijk dat van de waterval waarin het water naar boven lijkt te stromen. Ik zal nooit vergeten hoe die man vertelde dat hij zich, kijkend naar het beeld, realiseerde dat hij zijn boodschappen steeds van boven naar beneden had gestuurd, terwijl hij onvoldoende aandacht had gegeven aan wat van beneden naar boven kwam. Hij stelde ter plekke voor om op een andere manier te gaan luisteren en mensen te gaan betrekken bij het proces. De zaal dacht even ‘Wat doet Johnny nou raar’, maar hij stond daar echt met zijn hart zijn verhaal te houden. De kunst heeft hem daartoe verleid.”

Collectieve slimheid mobiliseren

Koenen gebruikt kunst als instrument in leiderschap. Het thema van Comenius’ lustrumjaar is ‘nieuw leiderschap’. Welke gedachten heeft hij hierbij? “Voor mij gaat nieuw leiderschap vooral over het mobiliseren van collectieve slimheid. Er is al veel kennis en als je erin slaagt die op een goede wijze te verbinden, dan ontstaat er een kracht die helpt om richting te geven. Nieuw leiderschap gaat dus over verbindingen maken. Onderzoeken wat er al is en dan collectieve slimheid ontwikkelen. Ook hier is verbeeldingskracht weer belangrijk. Verbeeld waar je naartoe moet, wees in verbinding en doe het samen. In mijn optiek komen we uit een tijd van polarisatie en splijting en komt er weer een tijd waarin we verbindingen als noodzakelijk zien. Daaruit ontstaat een energie die ons weer naar de volgende fase gaat brengen. Daar vertrouw ik, als vooruitgangsoptimist, op.”

Biografie:
Eric Koenen studeerde sociale wetenschappen en economie in Nijmegen en Rotterdam en organisatievernieuwing in de Verenigde Staten. Hij werkte bijna tien jaar als Lid van de Executive Board bij Cofely en daarvoor in diverse managementfuncties bij onder meer Koninklijke IBC, Price Waterhouse Coopers en Philips Electronics. Sinds 2007 is hij eigenaar van adviesbureau Doorwerthgroep en is hij auteur van diverse boeken.
Daarbij is hij moderator bij Comenius Leergangen, onder meer van de leergangen Wijsheid in Leiderschap en Verbeeldingskracht.

Eerder verscheen deze tekst als Lecture Spirituelle.

Verder praten over dit artikel? Neem contact op met Team Leiderschapsontwikkeling via 033 – 422 99 29 of mail naar info@comeniusleergang.nl.

Advies gesprek inplannen

Heeft u vragen en wilt u graag terug worden gebeld door een van onze adviseurs?